Funkcjonowanie intelektualne w okresie starzenia - cz. IV

O jakości naszego życia decydują stan zdrowia, warunki materialne, warunki społeczne, ale przede wszystkim sprawność intelektualna.

Dlatego warto rozpoznać mechanizmy funkcjonowania intelektualnego osób starzejących się. Wszak nie tylko pragniemy być długowieczni. Chcemy także do końca swych dni zachować jasność umysłu, by cieszyć się pełnią życia.

(Na podstawie: Przemysław Marcinek - Instytut Psychologii Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu - Funkcjonowanie intelektualne w okresie starości – Gerontologia Polska, tom 15, nr 3, Via Medica.)

***

Inteligencja płynna wiąże się głównie z czynnikami neurofizjologicznymi; jej poziom w dużym stopniu zależy od przebiegu procesów biologicznych (np. starzenia się mózgu i układu krążenia). Postępująca z wiekiem redukcja elementarnego tempa przetwarzania informacji oraz zmniejszająca się pojemność pamięci operacyjnej prowadzą do nieuchronnego obniżenia sprawności w zakresie inteligencji płynnej. Ponadto następuje zmniejszenie efektywności spostrzegania oraz pojemności uwagi. Prawdopodobnie niektóre funkcje poznawcze związane z inteligencją płynną pogarszają się z wiekiem, gdyż stają się coraz mniej przydatne, a nie dlatego, że podlegają procesom deterioracji.

Ograniczenie wykonania zadań wymagających inteligencji płynnej rozpoczyna się już w wieku 35--40 lat i dotyczy głównie rozumowania figuralnego oraz indukcyjnego. U osób w podeszłym wieku można zaobserwować trudności w zakresie wykonywania wszelkich zadań wymagających szybkości rozwiązania oraz radzenia sobie z problemami abstrakcyjnymi. Należy zwrócić uwagę na to, że regres w zakresie inteligencji płynnej u osób aktywnych umysłowo nie jest tak duży, aby uniemożliwiał kumulację wiedzy i doświadczenia intelektualnego. Dzięki właściwej syntezie doświadczenia, osoba starsza może być równie wydajna, co osoba z pełnią możliwości intelektualnych.

Mimo strat w inteligencji płynnej, średnia sprawność intelektualna utrzymuje się na podobnym poziomie do około 60 roku życia. Oznacza to, że niekorzystne zmiany są kompensowane przez zdolności skrystalizowane. Inteligencja skrystalizowana rozwija się w efekcie inwestowania inteligencji płynnej w różne formy aktywności i zależy od doświadczenia, które wpływa podtrzymująco lub kompensuje straty w inteligencji płynnej. Inteligencja skrystalizowana to wiedza o świecie wraz z umiejętnością jej wykorzystania. Oprócz tego przejawia się w rozwoju nowych sposobów myślenia i lepszego dostępu do zasobów pamieci w wyniku odpowiedniej integracji i organizacji tej wiedzy. Oznacza to, że specyficzne schematy działania i nieliczne potrzebne umiejętności zastępują u starszych osób pogarszającą się ogólna sprawność umysłu. Przejawia się ona przede wszystkim w abstrakcyjnych, neutralnych kulturowo i niezależnych od doświadczenia operacjach związanych z inteligencja płynną.

U części osób w podeszłym wieku inteligencja skrystalizowana maleje, a u części nawet wzrasta. Niebagatelne znaczenie mają kondycja fizyczna i stan zdrowia, zawodowa i pozazawodowa aktywność, a także rozwijająca się z wiekiem rola indywidualnych preferencji w wyznaczaniu rodzajów i kierunków aktywności. Przejawia się to ,,niewytrenowaniem” niektórych spośród zdolności, albo dominacją tych często wykorzystywanych. Powszechna jest również zamiana zdolności logicznych i abstrakcyjnych na bardziej pragmatyczne, czyli ściślej związane z wymaganiami codziennego życia.

Według psychologów średni poziom inteligencji skrystalizowanej wzrasta do około 50 roku życia, później łagodnie maleje do około 75 roku życia, a następnie wyraźnie się obniża.
U osób w podeszłym wieku obserwuje się ograniczenie wykonania niektórych czynności w zakresie zdolności wzrokowych i przestrzennych. W niektórych badaniach najistotniejsze różnice między pokoleniami stwierdza się właśnie w zadaniach sprawdzających zdolności przestrzenne. Ocena sprawności wzrokowej często wiąże się z badaniem pamięci wzrokowej. Stopniowe pogorszenie wyników stwierdzono już u osób po 46 roku życia, a znaczący spadek po 70 roku życia.

Prawdopodobnie najbardziej stabilne w ciągu życia są zdolności werbalne, związane z wiedzą oraz z zasobem słownictwa i umiejętnością jego zastosowania. Pewnemu pogorszeniu z wiekiem ulegają zdolności arytmetyczne, wzrokowe i przestrzenne. Natomiast największy spadek dotyczy prawdopodobnie zdolności abstrakcyjno-logicznych.